Klastry energii stanowią atrakcyjną formę współpracy publiczno-prywatnej na rzecz zapewnienia samowystarczalności energetycznej opartej przede wszystkim o źródła odnawialne. W przestrzeni medialnej pojawia się coraz więcej informacji o inicjowaniu tego typu przedsięwzięć w całej Polsce. Wzrostowi popularności tego zjawiska towarzyszy niedawno zaakceptowana przez Radę Ministrów propozycja wprowadzenia zmian w regulacjach dotyczących klastrów energii. Niniejszy artykuł skupia się na przedstawieniu podstawowych założeń ich funkcjonowania w obecnym stanie prawnym oraz przybliżeniu zapowiadanych zmian wraz z ich oceną. Analiza projektowanych rozwiązań ma pozwolić odpowiedzieć na pytanie, czy przyczynią się one do zwiększenia obecności klastrów energii w kilku nadchodzących latach.
Obecne przepisy dotyczące klastrów energii
Celem klastrów energii jest rozwój energetyki rozproszonej oraz zapewnienie lokalnego bezpieczeństwa energetycznego. Powyższe ma zostać osiągnięte przy możliwie największej efektywności ekonomicznej oraz z uwzględnieniem wymagań ochrony środowiska. Przepisy dotyczące klastrów energii można znaleźć w ustawie z dnia 20 lutego 2015 r. o odnawialnych źródłach energii (ustawa OZE).
Zgodnie z przepisem art. 2 pkt 15a ustawy OZE klaster energii to cywilnoprawne porozumienie, w skład którego mogą wchodzić osoby fizyczne, osoby prawne, jednostki naukowe, instytuty badawcze lub jednostki samorządu terytorialnego, dotyczące wytwarzania i równoważenia zapotrzebowania, dystrybucji lub obrotu energią z odnawialnych źródeł energii lub z innych źródeł lub paliw, w ramach sieci dystrybucyjnej o napięciu znamionowym niższym niż 110 kV, na obszarze działania tego klastra nieprzekraczającym granic jednego powiatu w rozumieniu ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym lub pięciu gmin w rozumieniu ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym. Ponadto należy pamiętać, że klaster energii reprezentuje koordynator, którym jest powołana w tym celu spółdzielnia, stowarzyszenie, fundacja lub wskazany w porozumieniu cywilnoprawnym dowolny członek klastra energii.
Z powyższego wynika, że klastry energii to projekty jednoczące wysiłki kilku grup interesu (wytwórców, odbiorców, ośrodków naukowych i społeczności samorządowych) na rzecz wypracowania realnej alternatywy dla dużych i scentralizowanych jednostek wytwórczych energii elektrycznej. Wprowadzanie tego typu regulacji stanowi przejaw urzeczywistniania się w przepisach prawa trendu określanego czasem mianem „decentralizacji energetyki”, czyli oparcia sektorów i systemów energetycznych na wzajemnych powiązaniach między konsumentami energii oraz jej producentami w zakreślonym, niewielkim obszarze terytorialnym.
W ustawie OZE bardzo skromnie uregulowano zasady działania klastrów energii. Z przepisu art. 38a ust. 3 ustawy OZE wynika, że operator systemu dystrybucyjnego elektroenergetycznego, z którym zamierza współpracować klaster, jest obowiązany do zawarcia z jego koordynatorem umowy o świadczenie usług dystrybucji, o której mowa w art. 5 ustawy z dnia 10 kwietnia 1997 r. – Prawo energetyczne (Prawo energetyczne). W rezultacie klastry energii mają zagwarantowany ustawowo dostęp do sieci dystrybucyjnej. To sprawia z kolei, że zawiązanie klastra ułatwia znacznie upraszcza nawiązanie stosunków z gestorem sieci w porównaniu z sytuacją, gdy zainteresowanym przyłączeniem byłby pojedynczy wytwórca energii elektrycznej.
Kolejny przepis, art. 38a ust. 4 ustawy OZE, stanowi, że obszar działania klastra energii ustala się na podstawie miejsc przyłączenia wytwórców i odbiorców energii będących jego członkami. Zatem obszar funkcjonowania klastra energii, oprócz wymagań terytorialnych zakreślonych w cytowanej wcześniej definicji, ustala się dodatkowo w oparciu o kryterium przyłączenia do sieci wytwórców i odbiorców. Zarówno jedni, jak i drudzy muszą być powiązani z siecią w ramach powiatu lub pięciu gmin, co dotyczy także gmin, które nie są zlokalizowane w danym powiacie. W tym miejscu warto dodać, że w treści przepisów nie określono jednoznacznie, że pięć gmin, w obszarze których może powstać klaster, musi ze sobą bezpośrednio sąsiadować. Powyższe stanowi jeden z powodów szykowanych obecnie zmian, mimo że interpretacje tych rozwiązań idą częściej w kierunku uznania, że musi to być pięć gmin znajdujących się w bezpośredniej bliskości. Dodatkowo warto wspomnieć, że przepis art. 38a ust. 5 ustawy OZE zakreśla grancie klastra energii jeszcze precyzyjniej, stanowiąc, że działalność klastra energii nie może obejmować połączeń z sąsiednimi krajami.
Na przestrzeni lat w regulacjach dotyczących klastrów energii zaszło kilka istotnych zmian. Pierwsza dotyczy wykonywania w ramach klastra działalności gospodarczej, do której konieczne jest posiadanie koncesji wydanej zgodnie z przepisami Prawa energetycznego lub wpisu do odpowiedniego rejestru, regulowanego ustawą OZE. Wcześniej przepisy określały, że działalność taka ma być wykonywana „w ramach koncesji wydanej dla koordynatora klastra energii lub w ramach wpisu koordynatora klastra energii do rejestru”. Rozwiązanie to zostało uchylone i obecnie przyjmuje się, że jedynie członkowie klastra będący wytwórcami powinni legitymizować się odpowiednią koncesją bądź wpisem. Ponadto doszło do uchylenia przepisu, zgodnie z którym do koordynatora klastra energii zastosowanie znajdował przepis art. 9d Prawa energetycznego w zakresie dotyczącym przedsiębiorstwa zintegrowanego pionowo. Powołany przepis dotyczy kwestii niezależności operatorów systemów dystrybucyjnych i przesyłowych od działalności niezwiązanej z dystrybucją i przesyłem. W szczególności operatorzy systemów nie mogą wykonywać działalności polegającej na wytwarzaniu lub obrocie energią lub paliwami. Uchylenie tego przepisu spowodowało usunięcie niepotrzebnego powielenia regulacji z Prawa energetycznego. Ostatnią zmianą dotyczącą klastrów było ich usunięcie z koszyków aukcyjnych, w konsekwencji czego aktualnie nie istnieją formy wsparcia, które za swój przedmiot miałyby jedynie rozwój klastrów energii. W rezultacie te ostatnie muszą konkurować o pomoc z innymi podmiotami.
Rządowe propozycje zmian
25 kwietnia 2023 r. opublikowano informację o tym, że Rada Ministrów przyjęła projekt ustawy o zmianie ustawy o odnawialnych źródłach energii oraz niektórych innych ustaw (UC99). Obejmuje on w szczególności propozycje przepisów implementujących do polskiego porządku prawnego dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2018/2001 z dnia 11 grudnia 2018 r. w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych. W zakresie proponowanych rozwiązań znajdują się m.in. nowe regulacje dotyczące klastrów energii.
Projektodawca, którym jest Minister Klimatu i Środowiska, dostrzega potrzebę zmian już na poziomie definicyjnym. W projektowanej definicji klastra energii wprowadzono wymóg, aby stroną porozumienia była przynajmniej jedna jednostka samorządu terytorialnego, spółka kapitałowa utworzona na podstawie art. 9 ust. 1 ustawy z dnia 20 grudnia 1996 r. o gospodarce komunalnej przez jednostkę samorządu terytorialnego, lub spółka kapitałowa, której udział w kapitale zakładowym spółki jednostki samorządu terytorialnego jest większy niż 50% lub przekracza 50% liczby udziałów lub akcji. Zdaniem projektodawcy działanie takie ma zagwarantować, że zawiązanie klastra przyniesie korzyści społeczności lokalnej. W pozostałym zakresie katalog członków klastra ma być otwarty i obejmować osoby fizyczne, osoby prawne oraz jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi, którym odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną. Dzięki powyższemu rozwiązaniu, stroną porozumienia będą mogły zostać spółki osobowe, czego nie przewiduje obecny stan prawny. W tym miejscu warto dodać, że zakres przedmiotowy działalności klastra ma zostać uzupełniony o magazynowanie energii. Dodano także cele działalności klastra jakimi są zapewnienie korzyści gospodarczych, społecznych lub środowiskowych stronom porozumienia lub zwiększenie elastyczności systemu elektroenergetycznego.
Dodatkowo zaproponowane w projekcie rozwiązania mają ukrócić wątpliwości pojawiające się wokół tego, czy klaster energii może powstać wyłącznie na obszarze pięciu gmin znajdujących się w bezpośredniej bliskości, czy także między jednostkami samorządu terytorialnego niepowiązanymi wspólnymi granicami. Projektodawca jednoznacznie określił, że dotyczyć to może wyłącznie pięciu jednostek samorządu terytorialnego znajdujących się w swoim najbliższym sąsiedztwie.
Całkowicie nowym rozwiązaniem jest wprowadzenie rejestru klastrów energii. Ma on być jawny i prowadzony w postaci elektronicznej przez Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki. W propozycjach ustawowych określono zasady jego funkcjonowania, w tym rodzaj umieszczanych w nim informacji, zasad składania wniosku o wpis, zawartości tego wniosku, wymaganych danych i załączników. Nadto uregulowano postępowanie w przypadku wniosku o zmianę wpisu, a także określono przesłanki, które mogą być podstawą do wykreślenia klastra energii z rejestru. Koordynator klastra energii, który jest wpisany do rejestru, obowiązany będzie do sporządzenia rocznego sprawozdania zawierającego, m.in. dane o ilości energii wytworzonej przez strony porozumienia klastra energii, w tym ilość energii wytworzonej z odnawialnych źródeł energii, łączną moc zainstalowanych instalacji należących do członków klastra energii, a także informację o zawartych i rozwiązanych umowach obszaru ograniczania obciążenia szczytowego między członkami klastra energii a właściwym operatorem systemu dystrybucyjnego.
Projekt wprowadza propozycje przepisów zawierających zasady współpracy z operatorem sieci dystrybucyjnej elektroenergetycznej. Operator systemu dystrybucyjnego elektroenergetycznego na wniosek koordynatora klastra energii wpisanego do rejestru, nie później niż w terminie 90 dni od dnia złożenia tego wniosku, ma zawierać nowe albo zmieniać dotychczasowe umowy o świadczenie usług dystrybucji, w tym umowy kompleksowe, ze wszystkim stronami porozumienia klastra energii, w celu uwzględnienia w tych umowach postanowień określających zasady udostępniania koordynatorowi klastra energii danych pomiarowych dotyczących wprowadzonej do sieci i pobranej z sieci energii elektrycznej przez strony porozumienia klastra energii, rozliczeń świadczonych usług dystrybucji oraz świadczenia usługi dystrybucji, w przypadku ustania bycia stroną porozumienia klastra energii.
Na koniec należy także wspomnieć o projektowanych rozwiązaniach wspomagających rozwój klastrów energii. Odpowiedni system wsparcia ma odnosić się do ilości energii elektrycznej wytworzonej z OZE przez strony porozumienia klastra energii, który został wpisany do wspomnianego rejestru, wprowadzonej do sieci dystrybucyjnej elektroenergetycznej, a następnie pobranej z tej sieci w celu jej zużycia przez strony porozumienia tego klastra energii, dla danej godziny okresu rozliczeniowego. W tym zakresie ma zostać wprowadzone zwolnienie z opłaty OZE, opłaty kogeneracyjnej, akcyzy, oraz obowiązków związanych ze świadectwami pochodzenia. Mechanizm wsparcia ma funkcjonować jedynie czasowo, w dwóch etapach.
Pierwszy okres będzie trwać do 31 grudnia 2026 r. Wymagane będzie, aby co najmniej 30% energii wytwarzanej i wprowadzanej do sieci energii przez strony porozumienia klastra energii pochodziło ze źródeł odnawialnych, a łączna moc zainstalowanych instalacji w klastrze energii nie przekraczała 100 MW energii elektrycznej oraz umożliwiała pokrycie w ciągu roku nie mniej niż 40% łącznego rocznego zapotrzebowania stron porozumienia klastra energii. Ponadto zdolność magazynowania energii stron porozumienia klastra energii powinna wynosić co najmniej 2% łącznej mocy zainstalowanej instalacji wytwórczych w tym klastrze energii. W drugim etapie wymagania zostaną zwiększone. Od 1 stycznia 2027 r. wsparcie będzie przysługiwać wobec tych klastrów energii, które wykażą, że co najmniej 50% energii wytwarzanej i wprowadzanej do sieci energii pochodzi z OZE, zaś łączna moc zainstalowanych instalacji w klastrze nie przekracza 100 MW energii elektrycznej oraz umożliwia pokrycie w ciągu roku w każdej godzinie nie mniej niż 50% łącznych dostaw do stron porozumienia klastra energii w zakresie energii elektrycznej. Oprócz tego konieczne będzie posiadanie zdolności magazynowania energii na poziomie 5% łącznej mocy zainstalowanej instalacji wytwórczych w tym klastrze energii.
***
Z informacji podanych na oficjalnej stronie Kancelarii Prezesa Rady Ministrów wynika, że obecnie na terenie naszego kraju działa ok. 66 klastrów energii. Celem jest zwiększenie ich liczby do ok. 300 w 2029 r. Zaproponowane rozwiązania mogą przysłużyć się realizacji tego założenia. Dotychczasowe, nierozbudowane regulacje można było oceniać jako korzystne dla rozwoju klastrów energii, gdyż inicjatorom tego typu przedsięwzięć przyznano sporą swobodę działania oraz możliwość ułożenia wzajemnych interesów według potrzeb członków oraz warunków panujących w danym regionie. Większość zwiastowanych zmian należy oceniać pozytywnie, jednak można się także doszukać rozwiązań, które mogą przynieść skutki odwrotne od oczekiwanych.
Ważną i godną pochwały jest propozycja wprowadzenia odrębnego systemu wsparcia dla klastrów energii. Na ten moment zasadniczo funkcjonowanie klastrów jest finansowane z dwóch typów źródeł, tj. środków wnoszonych przez ich członków oraz zewnętrznego finansowania. W tym drugim przypadku najczęściej chodziło o wsparcie z rozmaitych funduszy przewidzianych dla jednostek samorządu terytorialnego. Są to jednak środki, które jedynie punktowo mogą wspomóc funkcjonowanie klastrów energii. Brak jest rozwiązań, które stworzą pewną bezpieczną przestrzeń dla ich funkcjonowania na początkowym odcinku ich pracy. Stworzenie mechanizmu pomocowego, z którego korzystać będą mogły wyłącznie klastry energii na takich zasadach jak przedstawiono wyżej, powinno zdynamizować ich rozbudowę. A to z kolei jest szansa dla przyspieszenia transformacji energetycznej. Nadto za dobry ruch należy uznać uzależnienie uzyskania wsparcia od posiadania określonych zdolności magazynowych. Może się to przyczynić do wzrostu popularności wykorzystania magazynów energii elektrycznej.
Generalnie potencjalnym czynnikiem zniechęcającym do zawiązywania klastrów energii może być większe sformalizowanie tego typu współpracy. Projektodawca zapowiada wprowadzenie licznych wymagań, począwszy od formy nawiązania współpracy, skończywszy na konieczności wpisania do odpowiedniego rejestru. Za szczególnie niekorzystne może być odbierany wymóg uczestniczenia w klastrze energii jednostki samorządu terytorialnego lub innego podmiotu, nad którym taka jednostka ma kontrolę. Rozwiązanie to wyłącza możliwość tworzenia podobnych współprac bez elementu samorządowego. Proponowana zmiana wpłynie na atrakcyjność klastra jako platformy działania, gdyż każdorazowo zainteresowane podmioty będą musiały uwzględnić w rozmowach lokalne władze.
Autorzy: r. pr. Adam Wawrzynowicz, r. pr. Kamil Iwicki, Marcel Krzanowski, Wawrzynowicz & Wspólnicy sp. k.