Zanieczyszczone powietrze, w tym w szczególności smog od dłuższego czasu jest hasłem stanowiącym źródło licznych dyskusji. Zdaniem społeczeństwa, działania państwa podejmowane w ramach walki ze smogiem nie są wystarczające i konieczne jest wdrożenie nowych skutecznych środków. W celu zaangażowania wszystkich Polaków do walki ze smogiem oraz zwiększenia aktywności państwa w tym zakresie, powstała kampania o nazwie #pozywamsmog. Pierwsze powództwa przeciwko Skarbowi Państwa o zadośćuczynienie z tytułu szkody poniesionej przez zanieczyszczone powietrze zostały uwzględnione, a przyznane kwoty zostały przeznaczone na cele charytatywne.

Grupa ambasadorów kampanii #pozywamsmog (inicjatorka Katarzyna Ankudowicz, Zofia Czerwińska, Grażyna Wolszczak, Lesław Żurek, Jerzy Stuhr, Mariusz Szczygieł, oraz Tomasz Sadlik) zdecydowała się podjąć działania zmierzające do zwiększenia stopnia zaangażowania w walkę ze smogiem nie tylko społeczeństwa, ale w szczególności władz lokalnych oraz Skarbu Państwa, od których domagają się podjęcia działań mających docelowo poprawić stan powietrza w kraju. Ambasadorzy złożyli indywidualne powództwa przeciwko Skarbowi Państwa o zadośćuczynienie za krzywdę poniesioną w związku z koniecznością funkcjonowania w środowisku z wysokim stopniem zanieczyszczenia powietrza.

Poza indywidualnymi pozwami ww. osób, rezultatem akcji jest złożony niedawno pozew grupowy obywateli przeciwko Skarbowi Państwa. Dotyczy on ustalenia odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkodę i krzywdę członków grupy (poniesioną, jak i mogącą powstać w przyszłości), wynikającą z zaniechań jednostek organizacyjnych Skarbu Państwa przy wykonywaniu władzy publicznej. Jego podstawę stanowi założenie, iż Skarb Państwa nie wywiązał się z ciążącego na nim obowiązku doprowadzenia stanu powietrza w Polsce do takiego poziomu, by spełniał on normy, wynikające z obowiązujących przepisów prawa unijnego. Celem pozwu jest przede wszystkim przesądzenie o tym, że za szkodę i krzywdę członków grupy wynikającą z deliktu Skarbu Państwa, odpowiedzialność ponosi właśnie Skarb Państwa. Rozstrzygnięcie w tejże kwestii ma ułatwić członkom postępowania drogę do uzyskania odszkodowania/zadośćuczynienia w indywidualnych procesach sądowych.

Wszystkie pozwy indywidualne, dotychczas wniesione w ramach akcji #pozywamsmog dotyczą ochrony dób osobistych, m.in.: korzystania z nieskażonego środowiska, prawa do ochrony życia prywatnego, wolności, prywatności oraz poszanowania miejsca zamieszkania. Powodowie wskazują w nich, iż w wyniku zanieczyszczenia powietrza ich dobra zostały naruszone – zmuszeni zostali bowiem do życia w skażonym środowisku, ograniczenia swojej aktywności, czy powstrzymania się od wychodzenia z domu, w wyniku wszechobecnego smogu utrzymującego się na wysokim poziomie, przekraczającym dopuszczalne normy. Co istotne, powództwa nie tylko opierają się na bezpośrednich negatywnych konsekwencjach zanieczyszczonego powietrza, które dotykają poszczególne osoby, ale również na szeregu dokumentów, z których wynika, iż Polska narusza unijne normy dotyczące poziomu czystości powietrza (m. in.: wyrok TSUE z dnia 22 lutego 2018 ws. Komisja Europejska przeciwko Polsce, C 366/18), a problem ten narusza podstawowe prawa człowieka, tj. prawo do życia w czystym środowisku oraz do korzystania z walorów niezanieczyszczonego środowiska naturalnego stanowią podstawowe prawa człowieka, co wielokrotnie sygnalizował Europejski Trybunał Praw Człowieka.

Kwoty, jakich domagają się powodowie oscylują w wysokości 5-10 tys. zł. W przypadku wygranego procesu, pieniądze mają być przeznaczane na wybrane cele charytatywne.

Ambasadorzy przeciwko smogowi

26 marca 2018 r. Katarzyna Ankudowicz – inicjatorka kampanii #pozywamsmog wraz z Tomaszem Sadlikiem, jako pierwsi złożyli indywidualne pozwy przeciwko Miastu Stołecznemu Warszawie oraz Skarbowi Państwa. Pozew Katarzyny Ankudowicz opierał się na trzech punktach. Aktorka wskazywała, iż państwo jest odpowiedzialne za utrzymanie takiej jakości powietrza, aby nie zagrażało ono zdrowiu i życiu obywateli. Odwoływała się również do kwestii niedopatrzeń, które w rezultacie doprowadziły do zatrucia powietrza, na poparcie wysuniętej tezy przywoływały raporty sporządzone przez NIK oraz Ministerstwo Środowiska. Ponadto podnosiła, iż zanieczyszczenie powietrza narusza jej dobra osobiste, poprzez ograniczenie możliwości wyjścia na spacer czy wyboru ekologicznego środka transportu, z uwagi na zbyt wysokie stężenie smogu. Sąd Rejonowy dla Warszawy – Śródmieścia w Warszawie przyznał rację aktorce i nakazał Skarbowi Państwa zapłatę 5 tys. zł na wskazany przez nią cel charytatywny. W uzasadnieniu uznał za bezsprzeczny fakt, iż na terenie Polski występowały bardzo znaczące przekroczenia pyłów, szczególnie w okresie zimowym. Zwrócił też uwagę, że Polska należy do krajów, które na przestrzeni lat są najbardziej zanieczyszczone w Unii Europejskiej oraz, że Skarb Państwa podejmował szereg opóźnionych oraz często nieskutecznych działań, celem poprawy jakości powietrza.

Powództwo przeciwko Skarbowi Państwa wytoczyła również Grażyna Wolszczak. Aktorka pozwem złożonym pod koniec 2018 r. wniosła o zasądzenie solidarnie od pozwanych – Miasta Stołecznego Warszawy oraz Skarbu Państwa kwoty 5 tys. zł. W uzasadnieniu pisma Wolszczak wskazała, iż pomimo ciążących na stronie pozwanej obowiązków prawnych w zakresie stanu powietrza w Polsce, podejmowane przez organy państwa działania są nieskutecznie bądź nieodpowiednie, a ich konsekwencją jest doprowadzenie do utrzymującego się na terenie Polski szkodliwego dla zdrowia oraz życia ludzkiego stanu powietrza. Jak podnosiła w pozwie, w wyniku utrzymującego się złego stanu powietrza nie może realizować swoich pasji i zainteresowań, odczuwając przy tym często dyskomfort psychiczny i emocjonalny. W konkluzji powódka wskazała, iż zaniechania pozwanych prowadzą zatem do naruszenia jej dóbr osobistych, m. in.: możliwości korzystania z walorów środowiska naturalnego, prawa do ochrony życia prywatnego, prawa do wolności, prywatności i poszanowania miejsca zamieszkania. Do zamknięcia rozprawy powódka podtrzymała w całości powództwo w stosunku do Skarbu Państwa i cofnęła pozew przeciwko Miastu Stołecznemu Warszawie bez zrzeczenia się roszczenia, na co pozwany wyraził zgodę.

Sąd w pełni podzielił powoływane przez powódkę orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka dotyczące przede wszystkim naruszenia Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, z którego wynika, że poważne zanieczyszczenie środowiska stanowi naruszenie prawa do poszanowania mieszkania oraz prawa do prywatności w związku z zaniechaniem władz publicznych w kwestii podejmowania działań zapobiegawczych.W ocenie Sądu nie ulegało wątpliwości, że stan zanieczyszczonego powietrza, który utrzymuje się od lat wpływa negatywnie na jakość jej życia, która – jak sama wskazywała – jest osobą dbającą o zdrowie oraz o zdrowy styl życia. Powoduje to u powódki dyskomfort i lęk o własne życie i zdrowie oraz o życie i zdrowie swoich najbliższych, w szczególności przy uwzględnieniu wysokiej świadomości powódki na temat wpływu zanieczyszczonego powietrza na zdrowie i życie ludzi. Doszło tym samym, w ocenie Sądu, do naruszenia praw podmiotowych stanowiących prawo człowieka do prywatności, do wolności, do poszanowania mieszkania oraz do życia w środowisku nieskażonym, tj. odpowiadającym normom i wartościom co najmniej dopuszczalnym. Powoływane prawa podmiotowe są jednocześnie prawami osobistymi w rozumieniu art. 23 k.c.

Jak uznał Sąd, w omawianej wyżej sprawie spełniona została przesłanka bezprawności działania oraz winy pozwanego. Zaniechanie pozwanego polegające na braku podejmowania skutecznych działań w celu zapewnienia jakości powietrza odpowiadającego wymogom Dyrektywy NEC jest działaniem bezprawnym i zawinionym. Pozwany ma bowiem świadomość ciążących na nim obowiązków wynikających z przepisów prawa UE oraz prawa krajowego i pomimo tego nie podjął skutecznych działań lub podejmował działania z opóźnieniem.

W ocenie Sądu takie postępowanie jest także sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, naraża bowiem ludzi na oddychanie zanieczyszczonym powietrzem i negatywne konsekwencje dla zdrowia i życia. Zdaniem Sądu pozwany mógł i może podejmować skuteczniejsze działania, jednak tego nie robi w sposób w dużej mierze świadomy.

Wobec powyższego, uwzględniając stopień naruszenia dóbr osobistych powódki (obawy o zdrowie i życie, lęk i niepokój związany ze znacznym zanieczyszczeniem powietrza) oraz fakt ciągłości naruszenia spowodowany głównie zaniechaniem skutecznych działań ze strony pozwanego, Sąd Rejonowy dla Warszawy – Śródmieścia w Warszawie, dnia 24 stycznia 2019 r. uwzględnił powództwo w całości i orzekł od pozwanej na rzecz powódki zadośćuczynienie w wysokości 5 tys. zł, wypłacone na rzecz fundacji onkologicznej Unicorn z Krakowa (Orzeczenie Sądu Rejonowego dla Warszawy – Śródmieścia  w Warszawie z 24.01.2019 (VI C 1043/18, źródło: http://orzeczenia.ms.gov.pl/content/$N/154505300003003_VI_C_001043_2018_Uz_2019-01-24_002).

Obecnie zakończył się również proces o zadośćuczynienie od Skarbu Państwa za naruszenie prawa do korzystania z niezanieczyszczonego powietrza, którego inicjatorami tym razem są: Jerzy Stuhr, Mariusz Szczygieł oraz Tomasz Salik. Powodowie wnieśli do Sądu Rejonowego dla Warszawy – Śródmieścia w Warszawie pozew o naruszenie dób osobistych w związku z wdychaniem zanieczyszczonego powietrza.

Podczas rozprawy, która odbyła się w połowie września, powodowie złożyli zeznania w sprawie, w trakcie których Jerzy Stuhr dowodził, iż zanieczyszczenia powietrza mają znaczący wpływ na problemy górnych oddechowych, z którymi się zmaga. Powód wspomniał także, iż przeszedł chorobę nowotworową, w związku z czym znajduje się w grupie podwyższonego ryzyka. Aktor w swoich zeznaniach ponosił argument, iż problemy zdrowotne stanowią przyczynę wielu sytuacji stresowych w jego życiu. Podkreślał, że nie może odmówić udziału w spektaklu z uwagi na obowiązujący w tym czasie alert smogowy. Jerzy Stuhr domaga się zadośćuczynienia od Skarbu Państwa w wysokości 20 tys. zł, wypłaconego na rzecz fundacji pomagającej dzieciom zmagającym się z chorobami onkologicznymi. Mateusz Szczygieł podnosił w swoich zeznaniach argument, iż zanieczyszczenie powietrza ogranicza jego prawa osobiste, między innymi przez utrudnienie prowadzenia aktywnego trybu życia. Zdaniem dziennikarza za stan powietrza odpowiedzialność ponosi państwo, dlatego też domaga się od niego wypłaty zadośćuczynienia w wysokości 5 tys. zł na wybrany cel charytatywny. Z kolei Tomasz Salik zarzucił instytucjom państwowym, że te wprowadzając obywateli w błąd odnośnie poziomu zanieczyszczenia środowiska oraz nie podejmują w tym zakresie stosowanych działań, mając poprawić jego stan. Zaznaczył, iż zdrowie ludzkie, które jest narażone przez wszechobecny smog, jest bezcenną wartością. Pisarz względem skarbu Państwa wysunął zatem roszczenie o wypłatę zadośćuczynienia w kwocie 10 tys. zł na jedną z fundacji.

W opozycji względem ww. powodów stanął Radca Prokuratorii Generalnej Paweł Dobroczek, który wniósł o oddalenie powództwa, podnosząc przy tym, iż żaden z powodów nie wskazał na jednoznaczną zależność między stanem zanieczyszczenia powietrza a uszczerbkiem na swoim zdrowiu, na przykład poprzez udokumentowanie wynikami medycznymi. Wyrokiem z dnia 1 października 2019 r., warszawski sąd rejonowy uznał powództwa i przyznał na rzecz powodów zadośćuczynienie za naruszenie ich dóbr osobistych w zw. z wdychaniem zanieczyszczonego powietrza.

Działania Państwa dotyczące poprawy jakości powietrza

Na przestrzeni kilku ostatnich lat Polska podjęła zdecydowane kroki, celem poprawy jakości powietrza. Głównym impulsem do podjęcia działań była Dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/2284 z dnia 14 grudnia 2016 r. w sprawie redukcji krajowych emisji niektórych rodzajów zanieczyszczeń atmosferycznych, zmiany dyrektywy 2003/35/WE oraz uchylenia dyrektywy 2001/81/WE (tzw. dyrektywa NEC), która wyznacza noweli limity emisji stanowiące krajowe zobowiązania w zakresie redukcji emisji dla poszczególnych państw członkowskich w odniesieniu do dwutlenku siarki (SO2), tlenków azotu (NOx), niemetanowych lotnych związków organicznych (NMLZO), amoniaku (NH3) oraz pyłu (PM2.5). Krajowe działania zmierzające do osiągnięcia wyznaczonych unijnych granic są realizowane na podstawie Krajowego Programu Ograniczania Zanieczyszczenia Powietrza uchwalonego przez Radę Ministrów w dniu 21 czerwca 2019 r. (M. P. 2019 poz. 572). Na podstawie wyników obliczeń zawartych w ww. dokumencie można stwierdzić, że zarówno w odniesieniu do zanieczyszczeń pierwotnych, jak też do ozonu, przy założeniu proporcjonalnej redukcji poziomu emisji dla głównych sektorów aktywności, w wyniku implementacji dyrektywy NEC, w 2025 i 2030, jakość powietrza w Polsce ma ulec znaczącej poprawie, zarówno dla zanieczyszczeń pierwotnych, jak i wtórnych. Cel ten będzie możliwy do zrealizowania poprzez realizację celów szczegółowych zawartych m. in. w Krajowym Programie Ochrony Powietrza, Projekcie Polityki Energetycznej Polski do 2040 r. oraz szeregu strategii i planów mających na celu poprawę stanu nie tylko powietrza, ale i środowiska w ogólnym znaczeniu.

W celu redukcji zanieczyszczenia powietrza, od roku 2018 działa również rządowy program Czyste Powietrze, który skupia się na działaniach zmierzających do zmniejszenia lub uniknięcia emisji pyłów i innych zanieczyszczeń wprowadzanych do atmosfery przez domy jednorodzinne. W szczególności program skupia się na wymianie starych pieców i kotłów na paliwo stałe oraz termomodernizacji budynków jednorodzinnych, aby efektywnie zarządzać energią. Zdaniem pomysłodawców, działania te nie tylko mają pomóc ochronie środowiska, ale również zwiększyć domowe budżety, dzięki oszczędnościom finansowym. Termin realizacji programu przypada na lata: 2018-2029 i cieszy się dużym zainteresowaniem wśród obywateli. Dotacje i pożyczki są udzielane za pośrednictwem szesnastu Wojewódzkich Funduszy Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (WFOŚiGW). Program przewiduje dofinansowania m.in. na: wymianę starych źródeł ciepła (pieców i kotłów na paliwa stałe) oraz zakup i montaż nowych źródeł ciepła, spełniających wymagania programu, docieplenie przegród budynku, wymianę stolarki okiennej i drzwiowej, instalację odnawialnych źródeł energii (kolektorów słonecznych i instalacji fotowoltaicznej), czy montaż wentylacji mechanicznej z odzyskiem ciepła. Program ten, z uwagi na wysokie zainteresowanie, jest stale aktualizowany. 29 lipca 2019 r. wprowadzono uproszczone formularze wniosków, uszczegółowiono zapisy programu Czyste Powietrze, a także odnoszące się do procesu przyjmowania i weryfikacji wniosków. Celem ich wprowadzenia było ułatwienie dostępu do korzystania z programu oraz usprawnienie procesu jego wdrażania. Po dokonanych zmianach, gminom umożliwiono wzięcie udziału w procesie wdrażania programu poprzez uprawnienie do przyjmowania wniosków o dofinasowanie oraz dokonywania ich wstępnej weryfikacji (szczegóły programu Czyste Powietrze: http://powietrze.mos.gov.pl/czyste-powietrze/o-programie).

Poza powyższymi programami, w Polsce obowiązuje już 17 uchwał antysmogowych. Do tej pory uchwały w sprawie wprowadzenia ograniczeń lub zakazów w zakresie eksploatacji instalacji, w których następuje spalanie paliw, wydały sejmiki w dziewięciu województwach: dolnośląskim, lubuskim, łódzkim, małopolskim, mazowieckim, opolskim, podkarpackim, śląskim, wielkopolskim. Celem ich wdrożenia jest zapobieżenie negatywnemu oddziaływaniu instalacji na zdrowie ludzi i na środowisko. Państwo prowadzi także szereg działań informacyjnych i edukacyjnych w obszarze czystego powietrza, zarówno za pośrednictwem administracji rządowej jak i jednostek budżetowych. Do najważniejszych należy zaliczyć: ogólnokrajową kampanie „Stop Smog”, realizowaną przez Instytut Ochrony Środowiska – Państwowy Instytut Badawczy z wykorzystaniem środków masowego przekazu oraz przygotowane przez Ministerstwo Edukacji Narodowej treści dot. edukacji ekologicznej w podstawie programowej niektórych przedmiotów, jak również Olimpiady Wiedzy Ekologicznej, udział szkół w programie GLOBE, czy kampanię edukacyjną „Niewłaściwa ochrona przeciwpożarowa i jej wpływ na środowisko oraz czyste powietrze”. Wśród działań tych należy również wymienić projekt „Czas na czyste powietrze” realizowany z inicjatywy Ministerstwa Zdrowia w ramach Narodowego Programu Zdrowia na lata 2016–2020. 

***

Problem smogu nie jest problemem, z którym walczy wyłącznie Polska. Na arenie międzynarodowej od lat zgłaszane są postulaty walki ze smogiem. Państwa unijne, w tym Polska, stale starają się podejmować działania zmierzające do zmniejszenia poziomu zanieczyszczeń w powietrzu, przy jednoczesnych działaniach mających na celu zwiększenie świadomości społeczeństw o konieczności podejmowania działań przyjaznych środowisku u podstaw, poczynając od domostw. Pomimo podejmowanych od kilku lat działań prowadzących do poprawy jakości powietrza, problem wszechobecnego smogu jest aktualny.

Głównym celem kampanii #pozywamsmog jest nie tylko zadośćuczynienie obywatelom konieczności funkcjonowania w zanieczyszczonym środowisku i oddychania skażonym powietrzem, ale również wzmożenie działań w celu zmiany tego stanu przez organy władzy państwowej. Ponadto, niezaprzeczalnie kampania ma w zamiarze uświadamiać o skali istniejącego problemu nie tylko władze, ale również obywateli i zmotywować ich do działania w swoich lokalnych społecznościach. Obecne i przyszłe postępowania sądowe podejmowane przeciwko Skarbowi Państwa, opierające się na naruszeniu dóbr osobistych przez wysoki poziomem zanieczyszczenia powietrza, stanowią realny instrument walki obywateli ze smogiem. Zarzuty społeczeństwa kierowane przeciwko Skarbowi Państwa są uwzględniane przez sądy stojące na stanowisku, zgodnie z którym poważne zanieczyszczenie środowiska stanowi naruszenie prawa do poszanowania mieszkania oraz prawa do prywatności jednostki, a bezskuteczne działania władz publicznych w zakresie zapewnienia jakości powietrza, odpowiadającej europejskim dyrektywom, stanowią bezprawne i zawinione działanie Skarbu Państwa.

autor: Aneta Teresiak, Joanna Nowak, Wawrzynowicz i Wspólnicy sp. k.